قراردادهای هوشمند و حقوق دیجیتال در صنعت بیمه

لحظه ای را تصور کنیم که تمام مشخصات هویتی، اسناد مالکیتی، اطلاعات مالی و حتی فایل های محرمانه تجاری بصورت کدهای دیجیتال تبدیل شده و هنگام بازیابی آنها به یک باره پیامی از سیستم اینترنتی خود دریافت میکنیم؛ (No Access) " و حتی غم انگیزتر اینکه، پیام (Informations Theft) بر روی سیستم شما ظاهر شود. آیا پدیدآوران عصر دیجیتال برای این پیامها و امثالهم چاره ای اندیشیده اند؟ واژگانی همچون؛ "حقوق دیجیتال"، "حقوق کاربران فضای دیجیتال"، "مدیریت حقوق دیجیتال"، "مدیریت محدودیت های دیجیتال"، تا چه حد در بسترهای مؤسس این تحول دیده شده اند و آیا به همان اندازه که نمایه کاربردی دیجیتالیسم، خود را به قرن 21 عرضه و تحمیل کرده است، عبارات مذکور نیز به همان میزان، متحول شده اند؟

در 5 اکتبر 2021 میلادی (13 مهر 1400 شمسی) سکوتی محو، دنیا را برای مدت 6 ساعت در خود فرو برد. کاربران شبکه های اجتماعی، پیر و جوان، بارهاوبارها گوشی های خودرا بازیابی (reset) کردند، رایانه های خود را باز شروع (Restart) نمودند، مودم های اینترنت خانگی off/on شدند، ولی تلاش بی فایده بود. شبکه های اجتماعی فیس بوک (Facebook)، اینستاگرام (Instagram) و واتساپ (WhatsApp) بدون خبر قبلی و ناگهانی از دسترس کاربران خارج شده بود. بر اساس برآورد شرکت نظارت بر اینترنت Net Block مستقر در لندن، این قطعی خسارتی بالغ بر 500 میلیون دلار بر اقتصاد جهان و چیزی حدود 7 میلیارد دلار برای مدیر این شبکه به همراه داشت. رخداد دوم، حمله سایبری به پایگاه نظامی اسرائیل و همچنین حمله به یک شرکت اینترنتی در این کشور در تاریخ 28 اکتبر 2021. هر دو هفته یک حمله سایبری. دست کم اینها اتفاقات بزرگی هستند که در دنیا انتشار می یابند و ما از حملات سایبری که روزانه برای اشخاص حقیقی و حقوقی در مقیاس اندک رخ می دهد بی خبریم. حمله های سایبری، سرقت اطلاعات، باج افزارها، اخاذی های رایانه ای، کلاهبرداری های اینترنتی و... هیچ مأمن و پناهگاهی برای فرار از دنیای اینترنت، فضاهای مجازی، فناوری و اطلاعات، تکنولوژی و تحولات دیجیتال وجود ندارد. در قرن 21، آنها دیگر عضوی از خانواده تک تک ما شده اند، و در برخی زمینه ها شاید بتوان گفت عضوی از بدن ما. (همانند چشم مصنوعی با قابلیت تشخیص رنگ و تأیید اجسام). تکنولوژی و دیجیتالی شدن بد نیست اگر بدانیم از زندگی چه میخواهیم.

تکنولوژی می‌تواند کمکمان کند تا آن را به دست آوریم اما اگر ندانیم از زندگی چه میخواهیم تکنولوژی خیلی راحت هدف مان را برایمان تعیین و کنترل زندگیمان را در دست می‌گیرد و حتی مدیریت کیف پولمان هم از دست ما خارج خواهد شد. به ویژه وقتی دیجیتالی شدن در درک و شناخت بشر بهتر شود ممکن است به طور فزاینده‌ای خود را وقف آن کنیم. به منظور عقب نماندن از جهان سال 2050، نه تنها به اختراع ایده ها و محصولات جدید، بلکه بالاتر از همه، به باز خلق دوباره و هرباره "خود" نیاز خواهیم داشت؛ زیرا همانگونه که تغییر افزایش می یابد، نه فقط اقتصاد بلکه معنای حقیقی "بشر" نیز احتمالاً تغییر میکند. توسعه جهان در این زمان به سرعت در حال افزایش است. منابع اطلاعات، داده ها و زندگی اجتماعی به شدت تغییر کرده است، جایی که در این عصر، انسان ها از دوران "مدرن" وارد دوران "پست مدرن" شده اند. تحول دیجیتال؛ کشف جدید، گسترده و پیچیده ای را برای؛ به دست آوردن، ذخیره کردن و انتقال حجم داده ها در زمان واقعی ایجاد کرده است. بنابراین تحول دیجیتال اغلب مترادف با "انقلاب داده" در نظر گرفته می شود. دولت ها و بخش های خصوصی در حال رقابت برای افزایش ظرفیت ذخیره سازی داده های خود هستند.

 آنها ارزش جدیدی در داده ها پیدا می کنند، بنابراین داده ها مانند هر دارایی ملموس مورد نیاز هستند. در ایران در راستای حل مسائل کلان کشور با بهره‌گیری از ظرفیت فناوری‌های تحول‌آفرین و با هدف توسعه اقتصاد دیجیتال، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات «سند تحول دیجیتال» را در سه لایه توانمندساز، کاربرد و آثار و با چشم انداز "ایران دیجیتال"، جامعه ای سالم و مشارکت جو مطابق با ارزش های اسلامی، با اقتصادی هوشمند و دارای رشد پایدار و دولتی کارآمد و شفاف در نتیجه بهره گیری از فناوری های دیجتال، تهیه و تدوین و ارائه نمود. در تعریف "تحول دیجیتال" در این سند آمده است: "تغییرات بنیادین و فناورانه ارتباطی، سازمانی و فرهنگی که مدل های کسب و کار، تجربه های ذینفعان و فرایندهای عملیاتی را به نحو مطلوبی تغییر دهند." برای شکل پذیری این تحولات و توانمند سازی فضای دیجیتال در کشور، نیاز به شش عنصر بنیادی پیش بینی شده است که عبارتند از: قانون، زیرساخت، هویت، سواد، داده باز و حکمرانی. در لایه توانمند ساز این سند، "توانمندسازی زیرساخت های حقوقی" و "کاربردهای قانون" در اولویت قرار گرفته و از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ورود به ساختارهای نوظهور و پذیرش هر نوع تغییر و تحول، مستلزم کسب دو آگاهی است؛ ابتدا "آگاهی شناخت از سیستم های تحول زا"، دوم "آگاهی حقوقی" از آن.

از نظر آگاهی حقوقی معاصر، می توان فرض کرد که قانونگذاران هنوز نتوانسته اند به عنوان یک حق تبعی با اختیار بالا برای صاحب حق، به سطح انتزاعی مناسب برای شکل گیری مفهوم "حقوق دیجیتال" دست یابد. تعریف "حقوق دیجیتال" زمانی بدست می آید که توانایی در ایجاد قوانین رفتاری به صورت غیر متمرکز توسط کاربران دیجیتال تعیین و مسئولیت و تعهدات ناشی از آنها چه برای کاربران، چه برای ایجاد کنندگان فضاهای دیجیتالی آگاهانه ترسیم شود. از طرفی لازم است تا حدی سهم مشارکت نهادهای ذیصلاح دولتی در این روند را کاهش داده و فرآیندهای خود تنظیم را تقویت کنیم.

عدم حمایت از مصرف کننده در فروش کالا و خدمات ارائه شده از طریق سامانه دیجیتال و فناوری اطلاعات یک مشکل جدی برای توسعه تجارت الکترونیک است که در مقایسه با تجارت سنتی، از جذابیت این نوع تجارت می کاهد. در این زمینه، یک روند در حال ظهور به سمت حمایت از حقوق مصرف کننده و مستقل از قانون، بر اساس "خود تنظیمی" توسط بازیگران تجارت الکترونیک بدون دخالت دولت در حال شکل گیری است. اخیراً قراردادهای هوشمند با هدف حمایت از حقوق مصرف کننده و پر کردن خلاء های قانونی هم راستا با تحول دیجیتال، پا به عرصه بازار و اقتصاد گذاشته است.

"قراردادهای هوشمند" قراردادهای نوآورانه ای هستند که "خود اجرا" و "خود تفسیر" می باشند. این نوع از قراردادها مستلزم امکان نمایش شرایط قرارداد در کدهای دیجیتالی است که به طور خودکار در بلاک چین یا سایر دفاتر توزیع شده اجرا می شوند. به دنبال آخرین تحولات در فناوری بلاک چین، قراردادهای هوشمند مورد توجه روزافزون بازارهای تجاری – الکترونیکی قرار گرفته اند و در حال حاضر یکی از نوآوری های عمده ای است که در خدمات مالی و بیمه در حال رشد و توسعه است. تجزیه و تحلیل ها نشان می دهد که در کوتاه مدت از قراردادهای هوشمند عمدتا برای پذیره نویسی خودکار، رسیدگی به خسارات و پرداخت غرامت ها استفاده می شود. تأثیر قراردادهای هوشمند به ویژه در کاهش هزینه های معاملاتی و در اصل پرداخت غرامت در قراردادهای بیمه از سوی بیمه گران بسیار زیاد خواهد بود. با تکیه بر پیشرفتهای تکنولوژیکی فعلی، قراردادهای هوشمند می توانند در دراز مدت نقش مهم و موثری در بیمه ایفا کنند و چشم انداز تحولات دیجیتال را در کل صنعت بیمه پیش ببرند.

به طور خاص، تعامل بین قراردادهای هوشمند و فضای واقعی و محیط دیجیتال، می تواند چارچوب های فکری سنتی مانند قرارداد ناقص را به چالش بکشد و در آینده ای دورتر، آنچه را می توان قراردادهای هوشمند واقعی نامید که هم خود تفسیر می شوند و هم خود را اجرا می کنند. تجزیه و تحلیل اصلی ترین مسائل حقوقی که می تواند در این زمینه بوجود آید، شناسایی کرده و به آن می پردازند که چگونه می توان بین هدف تقویت نوآوری و نیاز به تضمین حمایت از بیمه گذاران و سرمایه گذاران تعادل ایجاد کرد. ارتباط متقابل بین فناوری و بیمه، که معمولاً با عنوان "InsurTech" شناخته می شود، به وضوح شتاب گرفته است. تعداد سرمایه گذاران خطرپذیر که در InsurTech سرمایه گذاری می کنند چهار برابر شده است و انتظار می رود مبلغ سرمایه گذاری بیشتر افزایش یابد زیرا فناوری دارای پتانسیل بالقوه ای برای مزایای نوآوری در بیمه است. ارتباط بین سیستم دیجیتال - که ویژگی بارز قراردادهای هوشمند است - و بیمه به دلیل تأثیر احتمالی آن، به ویژه از نظر کارآیی عملیاتی و اطمینان در اجرای معاملات و پتانسیل تغییر نحوه انجام معاملات بیمه ای، و همچنین در مورد رعایت مسائل حقوقی و امنیت انعقاد شوندگی، بسیار جذاب و کارآمد است.

در بیشتر کشورهای توسعه یافته قراردادهای هوشمند توفیق شگرفی در صنعت بیمه و افزایش ضریب نفوذ بیمه در جوامع صنعتی و اجتماعی داشته است. در قراردادهای هوشمند به دلیل استفاده از رمز کدهای موجود در سیستم و دسترسی به قوانین و قرارداد های مشابه و از همه مهمتر لینک شدن سیستم بیمه گر به بیمه گذار از طریق شبکه اینترنت و ابزارهای جانبی از قبیل دوربین یا رادار، بر روی موضوع بیمه، (بیمه های تله متیک) مزایای بیشتری (از جمله، حق بیمه انحصاری و عادلانه به دلیل ارزیابی دقیق در زمان صدور بیمه نامه، ارزیابی خسارت و پرداخت غرامت در لحظه وقوع حادثه، کاهش هزینه صدور بیمه نامه، فقدان تقلب و فساد در ارائه اطلاعات از سوی بیمه گذار) شاهد هستیم. این قراردادها تاحدودی در چارچوب قوانین موضوعه کشور و بیشتر متکی به قوانین و مقرراتی که خود شرکت های بیمه آن را تصویب کرده اند اجرایی می شوند. از خصوصیات این نوع قراردادها این است که آنها "خود اجرا" و "خود تفسیر" هستند. نکته ای که در اینجا باید به آن توجه کرد این است، وقتی کلمه if ظاهر می شود، کلیه آثار حقوقی و تبعات قانونی آن نیز در محیط دیجیتال ظاهر می شود و بیمه گذار به راحتی می تواند از حقوق خود و استثنائات و حتی مشوقاتِ برخوردار از قبول شرایط بیمه نامه آگاهی پیدا کند. این خود کمکی است در جهت امنیت داده ها و اطلاعات بیمه گذاران و حفظ حریم حقوق خصوصی بیمه گذاران در محیط دیجیتال و همچنین کاهش پرونده های ادعایی از سوی بیمه گذاران در مراجع قضایی. با توجه به گزاره های فوق، "زیر ساخت های حقوقی تحول دیجیتال در صنعت بیمه" زمانی فراهم می شود که؛

یکم؛ تحول و انقلابی عظیم در قوانین، مقررات و آیین نامه های صنعت بیمه رخ دهد.

دوم؛ صنعت بیمه بدون محدودیتها و تشریفات قانونگذاری، اقدام به خود تنظیمی (self regulatory) مقررات، آیین نامه ها، سیستم ها و روشهای خود در مواجهه با تحولات دیجیتال از طریق همگرایی و هم اندیشی حقوقدانان و عالمان فضای دیجیتال و فن آوری اطلاعات نماید.

سوم؛ قراردادهای هوشمند (smart contract) طبق استانداردهای صنعت بیمه و قوانین موضوعه کشور با سطح امنیتی بالا و دسترسی مطمئن (از طریق اتصال به زیر شبکه های امنیتی تشخیص هویت مانند تطابق حالت چهره، تن صدا، اثر انگشت و ... جهت تأیید مفاد و شرایط قرارداد) جایگزین قراردادهای کاغذی سنتی شود.

چهارم؛ سطح آگاهیِ حقوقی – بیمه ای کاربران فضای دیجیتال در تمامی سطوح (بیمه گذاران، مؤسسات بیمه، نمایندگان و کارگزاران) افزایش یابد.

پنجم؛ مهارت های نرم افزاری و سخت افزاری دیجیتال کارکنان این صنعت ارتقاء یابد.

نویسندگان:

سعید ابراهیم زاده  دکتری حقوق بین الملل عمومی – مشاور مدیر عامل بیمه تجارت نو در امور حقوقی و قراردادها

فرزانه سلیمانی  دانشجو دکتری مدیریت بازاریابی – مدیر امور مشتریان بیمه تجارت نو