رمزنگاری این نوع پول امکان امنیت بالاتر معاملات مالی، کنترل خلق واحدهای پولی جدید و صحهگذاری مبادله دارایی را فراهم میکند. یکی از مهمترین خصوصیات رمزارزها در مقایسه با سایر انواع پول، بهرهگیری از سازوکار رمزنگاری برای برطرف کردن نیاز به طرف سوم مورد وثوقی مانند بانک مرکزی یا یک بانک تجاری است.
بیتکوین احتمالاً شناختهشدهترین رمزارز غیرمتمرکز در سطح جهان است. این رمز ارز در پی چند مرحله افزایش قیمت قابلتوجه در برهههای زمانی مختلف، مورد توجه سرمایهگذاران و مردم بسیاری از نقاط جهان قرار گرفته است؛ بهای این رمزارز از کمتر از 10 سنت در سال 2010، به حدود 19هزار دلار در چند ماه پیش رسید و در مسیر رسیدن به این قله، فراز و فرودهای شدیدی را تجربه کرد. با توجه به اهمیت و جایگاه برجسته بیتکوین در میان رمزارزها در این نوشتار به دفعات به این رمز ارز پرداخته شده است.
سخن گفتن در خصوص آیندهی یک رمزارز خاص بههیچ روی ساده نیست. اشخاص معتبری، بیتکوین را کلاهبرداری، حقهبازی پانزی یا دارای ساختار هرمی دانستهاند، در مقابل نهادهای معتبری نیز وجود دارند که با این تعابیر، بهویژه با کلاهبرداری و حقهبازی پانزی خواندن بیتکوین، موافق نیستند. همچنین در مقاطع مختلف اشخاص و نهادهای مالی معتبر از مرگ بیتکوین سخن گفتهاند، ادعاهایی که در مقطع زمانی خود صحیح از آب درنیامدند و این پول دیجیتالی همچنان مورد مبادله قرار میگیرد. برخی کارشناسان نیز بیارزششدن آن را گریزناپذیر دانستهاند و به مرور زمان موکول کردهاند. بدیهی است تا زمانی که چنین پیشبینیهایی بهوقوع نپیوندد، نمیتوان ارزیابی قطعی از آن داشت. برای بررسی بازار و فهم پدیدهای مانند رمزارز ناگزیر میبایست چارچوب مناسبات اقتصادی آن را در سطح بینالمللی در نظر گرفت.
برخلاف بسیاری از ساختارهای هرمی که برای کلاهبرداری مالی طراحی شدهاند و بنابراین در بسیاری از اقتصادها ممنوع و غیرقانونی بهشمار میروند، بهنظر نمیرسد در میان کشورها اجماعی بر سر ممنوعکردن رمزارز وجود داشته باشد، در عمل نیز دولتهای انگشتشماری، رمزارز را بهطور کامل غیرقانونی میدانند، این کشورها نیز عمدتا کشورهای درحالتوسعه و کمترتوسعهیافته محسوب میشوند. البته بهطور کلی بهنظر میرسد از آنجا که دولتها و بانکهای مرکزی اقتدار و نظارت خود را در زمینهی مراودات مالی و سیاستگذاری پولی و ارزی در خطر میبینند، بهعلاوه نگرانیهای جدی در زمینهی پولشویی، موجب شده است اغلب دولتها علاقهی چندانی به رمزارز نداشته باشند. در مجموع با بررسی قوانین مرتبط با بیتکوین و سایر رمزارزها در سطح جهانی، دو نکته قابل مشاهده است: نخست، کشورهای معدودی بهطور کامل بیتکوین را غیرقانونی اعلام کرده اند. دوم، میتوان ادعا کرد قوانین کشورهای مختلف در خصوص این پدیده ثابت نیست و همچنان در حال تغییر و تحول است.
بهمانند سایر داراییها، یک رویِ نوسانات بهای رمزارزها، محدودیت، کمیابی و محبوبیت - گستردگی شبکهی مالکان و قدرت نقدشوندگی- آن است، در مورد خاص بیتکوین، کمیابی به ساختار طراحی و هزینهبر بودن استخراج آن بازمیگردد. همچنین بهنظر میرسد آیندهی رمزارزها بستگی به مزیت رقابتی آنها داشته باشد. بیتکوین علاوه بر برخی ویژگیهای دیگر، با بهرهگیری از پیشرو بودن (first mover) در بازار رمزارزهای غیرمتمرکز، از شبکهی نسبتاً گستردهای از متقاضیان و مالکان برخوردار است. رمزارزی مانند اتریوم، از قابلیت نوشتن قراردادهای هوشمند در معاملات برخوردار است که بهطور مثال کاربردهای مناسبی در صنعت مالی دارد. در مقام مقایسه با سایر پولها که کارکرد وسیلهی مبادله دارند، بررسیها نشان میدهد چنانچه برخی مشکلات رمزارزها برطرف شود این فناوری از نظر تئوری قابلیت آن را دارد که در معاملات خرد نیز بهکار گرفته شود.
برای بررسی کامل اقتصاد رمز ارزها باید به مباحثی همچون پرداخت مضاعف (Double spending) و کمیسیون معامله (Transaction fee) پرداخت. پرداخت مضاعف هنگامی بروز میکند که بتوان یک رمزارز موجود را تکرار کرده و بیش از یکبار هزینه کرد، این کار نوعی تخلف و کلاهبرداری محسوب میشود و بنابراین بهویژه در ارزهای دیجیتال، تدارک سازوکاری برای جلوگیری از این مشکل ضروری است. بهطور خاص بیتکوین برای مواجهه با پرداخت مضاعف، بر فناوری بلاکچین و همچنین تأخیر زمانی در فرایند تسویه، تکیه میکند. کمیسیون معامله پاداشی است که به استخراج (mining) رمزارز تعلق میگیرد. در مورد بیتکوین نشان داده شده است که نحوهی ترکیب این دو استراتژی ناکارا است. به بیان دیگر، پاداش تعلقگرفته به استخراجکننده بیش از حد بالا است، این پاداش بیش از اندازه موجب شده است تا منابع زیادی برای امنیت پرداخت و جلوگیری از پرداخت مضاعف صرف شود. با توجه به این هزینهی بالا فراگیرشدن کاربرد بیتکوین منجر به کاهش سطح رفاه نسبتا زیادی در سطح جامعه میشود. بنابراین محتمل است که در آینده بیتکوین جایگاه خود را به رمزارزهای کاراتر واگذار کند.
یکی از نکاتی که در مورد رمزارزها شایسته بررسی است، سرمایهگذاری در آنها است. ارائهی دورههای سرمایهگذاری در مراکز علمی معتبری مانند مدرسه اقتصاد لندن (LSE)، استنفورد و کمبریج نشان از جذابیت رمزارز برای سرمایهگذاران دارد. بهطور مثال سرمایهگذاری در بیتکوین بهدو صورت کلی امکانپذیر است: سرمایهگذاری در مبادلات بیتکوین (خریدوفروش) و سرمایهگذاری در استخراج.
سرمایهگذاری در مبادلات بیتکوین از یک منظر مشابه سرمایهگذاری در داراییهایی نظیر سهام، طلا یا ارز است، بدین معنا که سرمایهگذار با پذیرش ریسک و بهامید کسب سود در بازه زمانی مورد نظر اقدام به خرید و نگهداری بیتکوین میکند. تفاوت عمده در پیچیدگی بسیار بیشتر سرمایهگذاری در این حوزه است که از عدمشفافیت و نااطمینانی بالاتر ناشی میشود و بهشکل نوسانات شدید قیمتی در بازار این رمزارز بروز میکند. بهعلاوه باید در نظر داشت با توجه به ساختار طراحی بیتکوین، انجام هر معامله و ثبت آن در بلاکچین به چندین دقیقه زمان نیاز دارد.
شکل دیگر سرمایهگذاری در بیتکوین، سرمایهگذاری در استخراج آن است. این مسأله بستگی مستقیم با مسألهی تأمین انرژی دارد. طراحی بیتکوین بهگونهای است که هماکنون خلق هر واحد جدید از آن نیازمند قدرت محاسباتی بسیار بالایی است. بهعلاوه منابع عظیمی نیز برای خنککردن پردازندههایی که بهاین منظور بهکار گرفته میشوند، مورد نیاز است. این عوامل باعث شده است بسیاری از استخراجکنندگان در کشورهایی مانند کانادا یا اتریش، که دسترسی مناسبی به منابع برقآبی وجود دارد، یا ایسلند، که هوای خنک برای خنککاری پردازندهها و نیز منابع زمینگرمایشی برای تأمین انرژی وجود دارد، مستقر شوند.
از منظر انرژی بهنظر میرسد ایران مزیت نسبی مناسبی برای استخراج بیتکوین داشته باشد. علاوه بر ذخایر عظیم سوختهای فسیلی در ایران و قیمت اندک انرژی در کشور، انرژی خورشید نیز منبع دیگری است که میتواند برای استخراج رمزارزها بهکارگرفته شود. البته از منظر اقتصادی (برای کل جامعه) بهای فعلی سوختهای فسیلی در داخل کشور بهینه نیست و میبایست افزایش یابد، اما گزینهی انرژی خورشیدی همچنان جذاب بهنظر میرسد. براساس اعلام وزارت نیرو ایران وضعیت بسیار مناسبی در میان کشورهای جهان از لحاظ میزان انرژی دریافتی از خورشید در سطح زمین دارد. کشور ایران نیز با وجود 300 روز آفتابی در بیش از دو سوم کشور و متوسط تابش 5.5 ٓ 4.5 کیلووات ساعت بر متر مربع در روز یکی از کشورهای با پتانسیل بالا در زمینه انرژی خورشیدی شناخته میشود. با پیشرفتهای تکنولوژیکی اخیر روزبهروز هزینه بهرهبرداری از انرژی خورشید بهمقدار قابلملاحظهای کاهش یافته است. همچنین هزینه نهایی بهرهبرداری از این نوع انرژی بسیار اندک است. بهطور مثال برای تولید برق از نیروگاه خورشیدی 300 مگاواتی در منطقهی الجوف عربستان (در سال 2018) و از نیروگاه خورشیدی 350 مگاواتی در ابوظبی (در سال 2016) قیمتهایی کمتر از دو و نیم سنت بهازای هر کیلووات ساعت پیشنهاد شده است.
البته به لحاظ قانونی سرمایهگذاری در بیتکوین در ایران هماکنون یا غیرقانونی است یا دستکم با ابهام قانونی روبهرو است. بانک مرکزی بیتکوین و سایر ارزهای مجازی را در تمام مراکز پولی و مالی کشور (عمدتا به دلیل امکان استفاده از این نوع ارز برای پولشویی و تأمین مالی تروریسم) ممنوع اعلام کرده است، اما برخی کارشناسان معتقدند همچنان نمیتوان با قطعیت از غیرقانونی بودن کلیهی فعالیتها در این حوزه صحبت کرد. بههرحال، بهرغم ممنوعیت در شبکه بانکی و صرافیها، برخی افراد همچنان علاقهمند به خریدوفروش انواع رمزارز، آنهم به دلایلی متفاوت با زمینههای نگرانی بانک مرکزی هستند. بهنظر میرسد جذابیتهای سرمایهگذاری، چه در استخراج و چه در معامله، و همچنین امکان دور زدن تحریمهای مالی- تجاری در تمایل این افراد به استفاده از این رمزارز مؤثر است.
در جمعبندی باید گفت با توجه به پیچیدگیها و عدمشفافیتها صحبت چه درخصوص آینده رمزارزها و چه در مورد ارزش ذاتی آنها بهصورت کلی دشوار است و در مورد یک رمزارز خاص دشوارتر نیز میشود. بنابراین سرمایهگذاری در این حوزه -حتی در صورت نبود موانع قانونی- دارای ریسک زیادی است. بهنظر میرسد اَشکالی از این نوع پول در آینده با توجه به مزیتهای رقابتی خود بقا یابند و حتی شاید برخی از انواع آن قابلیت بهکارگرفتهشدن در مبادلات خرد را داشته باشند. نکته قابلتوجه در زمینه سیاستگذاری در مواجهه با این پدیده، سرعت تحولات و پویایی قانونگذاری و وضع مقررات این حوزه در سطح بینالمللی است که ممکن است تصمیمگیریهای آتی سیاستگذار داخلی را تحتتأثیر قرار دهد.
در مورد خاص بیتکوین نگارنده بر این عقیده است که بهرغم برخورداری از مزیت پیشرو بودن در بازار، در آینده احتمالا با رمزارزهای کاراتر جایگزین شود؛ بدیهی است این ادعا به معنای سودده نبودن -هرچند بسیار ریسکی- سرمایهگذاری در این بازار در کوتاه و حتی میانمدت نیست.
